Keli‘ikau-o-Ka‘ū was a shark god who traveled to Pu‘uloa, ‘Ewa from the island of Hawai‘i. The tradition, entitled “He Moolelo Kaao Hawaii no Keliikau o Kau,” appears only in the short-run Hawaiian-language newspaper Home Rula Repubalika and is incomplete. The narratives are also different in relationship to the events and their outcome, than those found in more widely reported narratives. There is no specific reference to the source of the account, and only two articles in the series are available. The narratives offer some details on named localities and events that are of significance in the history of Pu‘uloa at Honouliuli. The excerpt is followed by a summary translation.
Ka Mano Kae‘ae‘a o Hawaii nana i hoonahoa a kaiehu aku i ke Aliiwahine Kaahupahau mailuna aku o ke kahua kaua ma ka nuku o Puuloa ma Ewa, Oahu, a nolaila keia olelo kaulana: “Mehameha Puuloa, ua make o Kaahupahau.”
O keia mano alii o Kalani ka mea nana i lawe ae ia Keliikau-o-Kau i kino mano a hoonoho ia aku la i kino aka makani unihipili maluna o kona makuahine ponoi, a na keia Kalani no i haawi aku i kekahi hoailona ia Keliikau-o-kau i kona wa e hoi ai a keehi paa iluna o ke kauoha, oia hoi na kiheahea kai maluna o ke kino mai luna a lalo, a o ka malo pua-kai ka i ka hope, a mamua ae nae o ka hoi ana iho e noho pono iho iluna o ka haka kino hihio makani mai ka waha ae a o keia no ka manawa e ike ia aku ai ke kahe-a-wai ana mai o ke koko ma ka lae me he mea la ua moku i ka pahoa, e hilihili ana ma na maka a me na papalima, ame ka ihu, a e kahe ana keia koko a ili i ka umauma, a he manawa keia i makemake ia no ka inu awa, a me na huaolelo ninau no ka pono a me ka hewa no ka hele ana ma na lae kahakai, a me ka holo ana ma na waa i ka lawaia. Ua like no ke ano o keia me Hiiaka-wawahilani ke hoi mai a noho iho iluna o ke kahu. Ma keia ano, ua lilo keia mano unihipili i mea nui a punahele ia Kalani mai kona loli ana a e i kino mano a hiki wale no i kona nui ana i aneane aku he ekolu mau anana ka loa a oi aku i kahi wa.
Ma keia wahi o ko kakou nanea e waiho kakou i ke kamailio ana no ka mea nona keia nanea, a e olelo ae hoi kakou no kekahi mano hookalakupua i hele mai ai mai Hawaii mai a make maloko o ka nuku o ke awa o Puuloa ma Ewa ae nei; nolaila, e oluolu ae e hooheno iho kaua e ke hoa i keia mau lalani mele malalo iho nei, a e loaa no ka inoa o ua mana la, oia hoi o:—
A ka Hipa i ka Hipa
I na u o Lewa
Lele ana o Kukamaikiakea
Keke na niho o Laniwahine
Opi ke a-lalo ke a-luna
Hoi aku au a Lihue
Nana aku ia kai o Ewa
E au ana Mikololou
A paa ka nahu‘na o Papio
Paa ke au mimihi Leinaka
Paa ka manao hopu i ka lima
O Mikololou ka inoa o ua mano la i hele mai ai a make me Puuloa, nolaila e pono e kamailio ae kakou nona, i maopopo ai ke kumu o ka hiki ana mai o Keliikau-o-Kau.
Na hoakaka no ka Mano Mikololou, ua oleloia ma keia moolelo na Papai ame Paukupahu i Puna, Hawaii, keia Mano o Mikololou, a o ka mano alii nona ka lae o Leleiwi a hiki i ke kai o Makaoku e pili la me kahi mokupuni hoopapa o Mokuola ka inoa, a oia no ka mano alii o Kaneialehia, a ua oleloia he kapu loa kona mau makalae ma kona kai makai o Keaukaha ma Waiakea-kai, ma Hilo Bay, Hawaii, aole loa hookahi kino kanaka maoli i nahuia e ka mano ma keia wahi, mai ka wa kahiko loa mai ahiki wale no i keia au hou. Aole loa e hiki i kekahi mano kamaaina a malihini paha ke nahu i ke kanaka, no ka mea he mana nui ko Kaneialehia, oiai, he elua ona mahele. Mai ke kai aku o Makaoku a hiki i ka lae o Makahanaloa a holo loa aku i Hilopaliku, hoi aku ke nahu a ka mano. A mamuli o ko Kaneialehia manao aloha, ua ike oia i ka maalo ana ae o keia wahi mano uuku ma kumupali iloko o ka hua o ke kai, a ma kona nana pono ana aku, ua ike aku la oia he wahi mano kanaka unihipili— maopopo koke aku la no iaia he wahi mano unihipili he “Aikahu” a he mea ino keia ano he “unihipili hemo ole” a he wahi olelo ia ai loa keia ma ia ano o na unihipili ma na ike a ka poe Kahuna lapaau.
Aia no ia wa, ua lawe ae la ka mano alii Kaneialehia ia Mikololou i wahi mano lawelawe malalo ona me he keiki hookama la paha ke ano, a ua noho o Mikololou malalo o ia ano a hiki i kona nui ana, a e hoolohe ana hoi i na olelo apau a ke alii, aole nae oia i ae ia e maalo aku ma ke kai kapu o ke alii ma kahi i olelo mua ia ae nei.
Ua olelo ia no hoi ma keia moolelo, ua haawi aku o Kaneialehia i kona kai me na makalae mai Leleiwi aku a hiki i Keauhou e pili pu la me Hopoe ma Puna, a o na aina maloko o keia kihi ame kela kihi oia hoi o Papai a me Paukupahu, Papuaa, Haena, Paki, Aalamanu a hiki i Keauhou. Aia ma keia mau aina, ua nui wale na kahu o na mano Mikololou nei e hoi iho ai a noho iluna o na kane a me na wahine, a ua maluhia hoi ka hele ana o na mea apau ma kahakai, ame na lawaia maluna o na waa me he nahu ole ia la e ka mano, aia nae, mamuli o ka nui loa o na kahu ana e noho ai, ua ulu ae la na manao pono ole a me ka ohumu i kekahi poe kahu ina loaa a me na waiwai o kahi poe e aku, a ua kena aku la lakou ia Mikololou e nahu i ka mea i manao ino ia, a ma keia kumu i hoomaka mai ai o Mikololou e aki (nahu) i ke kanaka me ka hoolohe ole i na olelo ao a Kaneialehia me ka manao paha e nalo ana kana mau hana i kela mana nui e nana mai la.
I ka hala ana o kekahi mau la mahope iho o ko Mikololou nahu ana i ke kanaka mua loa, aia hoi, i kekahi la, ua hoi iho la ua Kaneialehia nei a noho iluna o kona haku, a hai iho la i kana huaolelo i ka ohana o ka hale e nonoho ana ma Kaumaui, Keaukaha, e hele kekahi poe me ia ma Papai, a ua hookoia kona leo me ka hakalia ole. I ko lakou hele ana a hiki mahope mai o Papai, ua ike ia aku la kekahi kanaka e lawaia paeaea mai ana maluna o ka lae pohaku, o keia no ka manawa a Kaneialehia i hai iho ai i kana mau hua olelo:
“O keia no ka mea a‘u i olelo aku nei ia oukou e hele pu mai me a‘u i ike pono oukou, o kela kanaka e noho mai la e lawaia makoi e pau ana i ka mano ia Mikololou.”
I ka pau ana o keia mau olelo, aole i liuliu iho, ua holu koke ae la ke kai iluna o ua lae nei kahi a ua kanaka nei e noho ana a nalowale pu i ke kai, a i ka mimiki ana iho o ke kai, o ua kanaka pu nei kekahi i haule iho iloko o ke kai, a oiai o Mikololou e hakapono ae ana kona mau maka lena alohilohi, aia i kela wa i miki koke ai ua mano eueu nei e nahu i ke kanaka, o keia no ka manawa a Kaneialehia i lele koke aku ai iloko o ke kai me ka awiwi nui ma kona kino kanaka a hiki ma kahi o ua Mikololou nei e makaukau ana kona waha nui me kona mau papa-niho e upa iho i ua kanaka nei a palahe liilii me ka hoohuli ana aku i ke kumupali; aia i keia wa no, i lalau aku ai na lima lauahi o ke Kahu Kanaka maoli o Kaneialehia ma api ame ka lala, ku me ka pane ana aku ia Mikololou penei: “Ai a mano nana i kumu pali.”
Nolaila, ano e hoomanao iho kaua e ke hoa kuwiliwili o keia moolelo, ke kumu i loaa mai ai a paanaau no hoi ia kakou i keia manawa ia wahi mapuna olelo ae la maluna e o mau nei i keia hanauna hou a hanauna hou aku no. (Aole i pau.)1
Ka Mano Kae‘ae‘a o Hawaii nana i hoonahoa a kaiehu aku i ke Alii- wahine Kaahupahau mailuna aku o ke kahua kaua ma ka nuku o Puuloa ma Ewa, Oahu, a nolaila keia olelo kaulana: “Mehameha Puuloa, ua make o Kaahupahau.”
I ka manawa a ke aliiwahine e oniu ae ai i kona kino nui me ka uhau anai kona hi‘u iluna pono o ka ilikai, a naueue ae la ka papaku o lalo o ke kai a nahaha liilii na puko‘a, a ke kope ‘la kona mau ha-lo, lele liilii na mea apau o lalo, pouli pu i ka lepo, a he mea weliweli nui keia i na mano a pau e nana mai ana, aia hoi, o ka manawa no ia a Keliikau-o-Kau i nihi malie aku ai me ka palanehe a pili pu ma ke alo piko a me ka ha-lo akau o kona hoa paio a oia kona manawa i uwehe ae ai i kona mana a me kona mau papa niho wakawaka a komo pu aku la iloko o ka io o ke aliiwahine, a loaa pono ka opu, ke ake, a me na mea a pau o loko ku ae iwaho, a oia ka wa i hue pau ia mai ai na piha-a moe wai o uka, aia nae ke aliiwahine ke kupaka nei kona kino i o a ianei me ke kepa ana, aole nae he wahi mea a mahuheu iho o kahi ulu iki o Kau, no ka mea, ua pili loa oia iloko o ke alo o ke aliiwahine.
Ia wa ike iho la o Keliikau-o-Kau e pilikia ana ke aliiwahine iaia maluna o ko laua kahua kaua, ua nalinali malie aku la oia ma ka api a kukai pu me ka waha, a ike oia e make ana ke aliiwahine me ka naue malie ana aku no ka manawa hope loa.
Nolaila, i keia wa, ua hoomaha iho la Keliikau-o-Kau me ka nana pono aku i ke kino mano o kona hoa paio e hooipo la me ke alii o Maui me Olepau.
I ka wa a na olepolepo o ke one a me ke kai, a me ke koko e pualena ana maluna o ka ilikai a mao ae, aia hoi, ua ikeia aku la ke kino mano o ke aliiwahine e waiho mai ana ua make loa. Ia wa ua hoi aku la kona kino makani a noho iluna o kona luaui mama ponoi, oia hoi o Koihala.
Ia wa, olelo aku la oia i ka ohana, “ua poino au!” Aia hoi na alina o na kiheahea koko a pau me na ulia poino ke hoike mai la maluna o ke kino o kona mama a he wa keia no ke kaumaha luuluu no ke aliiwahine i make maluna o kona o hana.
I ka wa i make ai o ke kino mano o Kaahupahau, ua ikeia aku la o Keliikau-o-Kau i na mano alii a pau o na aoao a elua e poai puni ana me ka haaheo nui o ka lanakila, a he wa hoi ia no ka olioli nui o na mano a pau mahope ona.
A oia ka wa o Keliikau-o-Kau i pane aku ai i na kiai o ke aliiwahine i make iaia, oia hoi o Kamoaana me Kahiuka:
“Make ae la ka mea nona ka nuku o Puuloa a me ke Kaikuono o Ewa nei, owai hou mai?”
Pane mai la na kamaaina: “Nui loa!”
I ka pau ana o keia mau olelo, o keia no ka manawa i iho like mai ai na mano o Ewa ia Keliikau-o-Kau e alu like iaia, aia nae, ua lilo lakou i mea ole i ka malihini kuehu lepo o Kau me he puahiohio la, a o keia no ka wa a kahi hiapaiole o Kau i kuupau aku ai i kona ikaika nui, aole ona lua e like ai. Ua hoomaka oia e nahu i na mano a hoolei i uka o ka aina maloo, mai Kalaekao, Kapuaikaula, Keanapuaa, Kamokuumeume, Aiea, Kalauao, Waimalu, Waiau, Waimano, na Manana elua, Waiawa, Hanapouli, Waipio, Waikele, Hoaeae, Honouliuli, Kalaeokahuka, Kanahunaopapio, Kepookala a me Puuloa.
O keia ka luku nui ana a Keliikau-o-Kau i na mano a pau o Ewa, ku ka pilau i uka o ka aina, a ma keia kaua ana i puka ai kela huaolelo kaulana e o nei, “Mehameha Puuloa ua make o Kaahupahau.” A ma kona make ana i lilo ai oia i kino puko‘a ma kahi e pili koke ana i Papio, aia hoi ia wahi ke huli pono mai la ma kela aoao mai o Honouliuli kona lua a hiki i keia la.
Ma keia make ana o ke aliiwahine ia Keliikau-o-Kau, aia hoi, ma ia hope iho ua noho iho la he ahaolelo kuka na na mano alii a pau loa mawaena o na aoao elua, a ua hooholo lokahi lakou a pau me ka oluolu a me ka maluhia, oia hoi, aole e hana hou ia kekahi hakaka a kaua mawaena o lakou ma ia hope iho a hiki i ko lakou mau la hope, a aeia no hoi lakou e hele ma na kai a pau a puni keia pae moku.
I ka holopono ana o keia manao o ua poe mano nei, ua noiia mai la kekahi mau mano alii o Kauai a me Niihau, o Keliikau-o-Kau imua o Kalani a me Kaneialehia, kona mau haku alii, a ua ae laua me ka manao kanalua ole no keia olelo noi a kekahi mau mano alii o Kauai, oiai ua ike laua, aole he pookela o na mano a pau e hoopapa aku ai i ke keiki o ke Kai Kauhaa a ka Malihini o Punaluu a me ka nalu hai o Kana, a he mea oiaio ua hookoia keia olelo.
Mahope iho o keia papa leo ana o na poe mano a pau ua haawi ae la lakou i na aloha hope loa a huli hoi ko na mokupuni hikina, a huli hoi no hoi ko na mokupuni kaili la, a noho hoi ko Oahu nei poe mano, ma keia huakai hele a kahi eueu a kakou, aia oia ua hoopuniia e na mano alii a pau me ka hanohano nui, me ka loaa ole hoi o kahi mau hana kue, a pahola aku la keia mau mea a puni na pae moku. Haawi na mano i ko lakou mau anoai hope loa a hele o Keliikau-o-Kau i Kauai.
Ia manawa ua hoomaka o Kaahupahau e haalele i ka nuku o Puuloa, he wa pokole loa ua oni malie ae la o Kalaeloa mamua o lakou, a i kona hala hope ana ae, aia lakou nei mawaho ponoi ae o Waianae, aole no i liuliu iho, ua hala hope ka lae o Kaena. O ka lae keia i like me ka manu ka lele a Hiiakaikapoliopele i oli aku ai ma ke kau penei:
Lele Kaena me he manu la i ka malie,
Me he Kahala la na ka uwa‘u,
Na pali o Nenelea.
(Aole i pau.)2
Below is a summary of the preceding, “A Hawaiian Tradition of Keli‘ikau-o-Ka‘ū.”
Keli‘ikau-o-Ka‘ū was born to his mother as the result of her relationship with the spirit form of Kalani, a king of the sharks. He was a favorite of Kalani, and transformed into a shark, whose body was almost three fathoms long.
At this point in our story, we now look to another mysterious formed shark, and his death at the entrance of Pu‘uloa at ‘Ewa. His name was Mikololou, it was him who was killed at Pu‘uloa, and this is why Keli‘ikau-o-Ka‘ū went there. The background of this shark, Mikololou is given in the traditions Kāneialehia, and Pāpa‘i and Paukūpahu of Puna, Hawai‘i. Kāneialehia, protected the lands from Leleiwi and Makaokū, near the low islet of Mokuola, and all the way to Makahanaloa of Hilo Palikū. Under the law of Kāneialehia, it was forbidden to kill any human. Kāneialehia saw swimming past the cliffs, and discerned Mikololou’s nature as a spirit-transformed shark, he also recognized that Mikololou was a man-eater.
Kāneialehia decided to take Mikololou as an attendant, perhaps even as a foster-son, and to teach him how to live under the law of not killing humans…
[We know from various accounts that Mikololou departed from Hawai‘i, in the company of other man-eaters, and traveled to Pu‘uloa, where he was eventually killed by Ka‘ahupāhau, Kahi‘ukā and the people of ‘Ewa. Based on other accounts, Mikololou was restored to life, and returned to Hawai‘i, where he enlisted the aid of Keli‘ikau-o-Ka‘ū and other sharks to avenge his treatment by the sharks and people of Pu‘uloa. The issues of the paper with this portion of the tradition are missing, and the account is picked up again on March 15, 1902.]
Keli‘ikau-o-Ka‘ū fought with and killed Ka‘ahupāhau, and it is because of this event, that the famous saying, “Mehameha Pu‘uloa, ua make o Ka‘ahupāhau” (Pu‘uloa is alone, for Ka‘ahupāhau is dead), came about. Keli‘ikau-o-Ka‘ū assumed various body forms he possessed and attacked Ka‘ahupāhau from within, and outside her body. Ka‘ahupāhau went in spirit form to her attendant, Koihala, calling to her, saying that she was dying. Upon her death, Keli‘ikau-o-Ka‘ū called out to Kamoana and Kahi‘ukā, taunting them. He then proceeded to swim through Pu‘uloa, biting and tearing at the native sharks of the region, throwing their bodies up onto the dry land from Kalaekao, Kapua‘ikāula, Keanapua‘a, Kamoku‘ume‘ume, ‘Aiea, Kalauao, Waimalu, Waiau, Waimano, the two lands of Mānana, Waiawa, Hanapoūli, Waipi‘o, Waikele, Hō‘ae‘ae, Honouliuli, Kalaeokahuka, Kanahunaopapio, Kepo‘okala and Pu‘uloa.
Keli‘ikau-o-Ka‘ū destroyed all the sharks of ‘Ewa, and the stench rose upon the land. Thus came about the saying, “Pu‘uloa is alone, for Ka‘ahupāhau is dead.” Upon her death, Ka‘ahupāhau’s body became a coral formation near the place called Papio, and that place is still seen on the side of Honouliuli to this day.
Following the death of Ka‘ahupāhau in this war between the sharks, the shark chiefs of both sides met in council and agreed to no further wars should be fought between them…
It should be noted here, the elder kama‘āina of the ‘Ewa District still claim that Ka‘ahupāhau was seen and cared for during their lifetime.
1“He Moolelo Kaao Hawaii no Keliikau o Kau,” Home Rula Repubalika, January 6, 1902, p. 7–8.
2Ibid., March 15, 1902, p. 7. Next issues of newspaper not available.